Beint í efni
En

Málshættir og orðtök

Málsháttur er fullgerð setning sem oftast felur í sér gamla lífsspeki, almenn sannindi, meginreglu eða lífsviðhorf sem menn bregða fyrir sig í daglegu tali eða rituðu máli, gjarnan sem skírskotun til almennt viðurkenndra sanninda um ýmis fyrirbæri mannlegs lífs.

„Íslenskir málshættir eru oftast stuttar og gagnorðar málsgreinar, mjög oft ein setning hver, sem menn bregða fyrir sig í daglegu tali eða rituðu máli, gjarnan sem skírskotun til almennt viðurkenndra sanninda um ýmis fyrirbæri mannlegs lífs. Þeir eru oftast höfundarlausir eins og mestallur orðaforði tungunnar. Málsháttur helst meira og minna í föstum skorðum og honum er ætlað að fela í sér meginreglu eða lífspeki. Þessi stöðugleiki er einkenni málsháttarins bæði á ferli sínum manna á meðal á hverjum tíma og eins þótt hann erfist frá kynslóð til kynslóðar“. (Íslenskir Málshættir, með skýringum og dæmum, Sölvi Sveinsson, 1995.)

Þess ber að geta að málshættir, orðkviður eða spakmæli eru allt reynslusannindi um breytni manna og lýsa oftast viðhorfum alþýðu. Stundum er mjótt á munum í hugum manna hvort um er að ræða málshátt eða orðtak en í raun er auðvelt að greina þar á milli. Málsháttur er fullgild og sjálfstæð málsgrein: Árinni kennir illur ræðari. Lélegir ræðarar kenndu árinni um eigin ómennsku og í yfirfærðri merkingu nota menn málsháttinn þegar einhver kennir öðru um en sjálfum sér. Orðtak hljóðar á þá lund að einhver komi ár sinni vel fyrir borð og jafnvel hvernig hann fór að því. Þá fyrst fær orðtakið fulla merkingu.

Aldur
Aldur og sótt koma brátt í bú.

Atlæti
Gott atlæti er gjöfum betra.

Baðstofa
Margt er baðstofuhjalið.

Biðja
Betra er að bjargast við sitt en biðja aðra.
Betra er að banga en biðja.

Bíta
Fleira má bíta en feita steik.

Bjóða
Vandi er vel boðnu að neita.
Býður enginn betur en sjálfur hefur.
Mörgum verður bilt þá boðið er.

Brauð
Brauð er barna matur.
Brauð er barns leikur.
Betra er hálft brauð en allt misst.
Aldrei blessast ófrjálst brauð þó ávaxtist.

Brunnur
Aldrei er svo djúpur brunnur að ei verði upp ausinn.
Af illum brunni kemur óhreint vatn.
Ekki ber alla að sama brunni.
Of seint er að byrgja brunninn þá barnið er dottið ofan í.

Dagur
Mörg eru dags augu.
Fyrr lægir ljós en lokið er degi.
Einn dagur tekur annars björg burt.

Eik(úr bók Bjarna Vilhjálmssonar)
Hefur eik það er af annarri skefur.
Þá verður eik að fága er undir skal búa.
Öðrum bera eikur ávexti.
Lifir eik þótt laufið fjúki.
Af ávextinum þekkist eikin.
Allar eikur hafa einhverja rót.
Engin er eik án kvista.

Eldur
Kulnar eldur nema kyntur sé.
Baka þig meðan eldurinn brennur.

Flot
Sjaldan hef ég flotinu neitað.
Hvað skal flot við feitum sel?

Fóðurpeningur
Á sinu fleytist ei fóðurpeningur.

Garður
Garður er granna sættir.
Gott er um auðugan garð að gresja.
Ekki er um auðugan garð að gresja.

Gestur
Guð elur gesti.
Eins og bóndinn er gefur guð gesti.
Sjálfboðið er góðum gesti.
Betri er koma góðs gests en kveðja.
Ei skal letja góðan gest er ganga vill.
Þrínættur gestur þykir verstur.
Sjaldan er gagn að gestakomu.
Sjaldan hlýst gott af gestum.
Gestur gerir sig margur að greifa.
Vondur er vanþakklátur gestur.
Glöggt er gests augað.
Betri er koma góðs gests en kveðja.

Geyma(úr bók Bjarna Vilhjálmssonar)
Illum geymir, ef aldrei nýtur.
Því er illa sóað sem of vel er geymt.
Sá geymir músum er til morguns geymir.
Það er illt að geyma sem allir girnast.
Betra er geymt en gleymt.
Betra er að geyma síns en grafast eftir annarra.
Ekki geyma allir það besta til þess síðasta.
Hann geymir dýrt sem friðinn geymir.
Græddur er geymdur eyrir.
Geym vel það ei glatast má.
Það gerir hvern góðan að geyma vel sitt.

Giftast(úr bók Bjarna Vilhjálmssonar)
Sá sem giftist gengur ekki frá skildaganum.
Ekki er hægt að giftast þá engin býst.
Betra er að giftast en brenna.

Gras
Þar grær grasið sem girt er um.
Sjaldan grær gras á almenningsgötu.
Ekki spretta grös við einsamlan þurrk.

Grautur
Ýmsir eiga hlut í grautargerð.
Margt er grátt í graut etið.

Hey
Betra er hey en hagi.
Flest er hey í harðindum.
Sjaldan fyrnast græn hey í garði.
Til þess eru heyin að gefa þau.
Rýrt er heimborðið hey.

Húsbóndi
Húsbóndans er auga best .
Augu húsbóndans gera meira en hendur hans báðar.
Húsbóndinn gerir garðinn frægan.

Húsbruni
Hollari er húsbruni en hvalreki á fyrsta ári.

Járn
Í funa skal járn heita.
Hamra skal járn meðan heitt er.
Best er að smíða járnið meðan er heitt.
Svo má brýna járn að bíti.

Keppur
Það munar ekki um einn kepp í sláturtíðinni.

Ker
Hvert ker húkir á sínum eigin botni.
Oft eru gisin hin gömlu ker.
Ekkert er kyn þótt keraldið leki, gisið og gjarðfátt.
Svo má hver ker fylla að út af flói.
Það býður lengst í kerinu sem fyrst kemur í það.
Það skiptir miklu hvað fyrst kemur í kerið.
Tómt er kerið þó krossað sé yfir.

Ketill
Litlir katlar hafa og eyru.

Lykill
Ekki eru allir lyklar bundnir við einnar konu belti.

Morgunn
Morgunstund gefur gull í mund.
Góður dagur byrjar að morgni.
Morgunsvefn er melur í búi.
Drjúg eru morgunverkin.
Misjöfn eru morgunverkin.

Ómagi
Fullkeypt er ómagaverkið.
Ómætt eru ómaga orð.

Pottur
Víða er pottur brotinn.
Illt er láta í lekan pott.

Prestur
Allt verður fyllt nema pokinn prestsins.
Flest étur svangur prestur og soltinn djákni.
Það er sjálfsagt um prestlambið þó heylítið sé.
Prestfiskur er fagur og magur.
Eins eru prestar eins og aðrir menn, ekki má þeim trúa.
Líka hefur fundist skarn í sálinni prestsins.

Ráðskona
Margar ráðskonur eru sjaldan matdrjúgar.

Regn
Eigi verður það allt að regni er rökkur í lofti.
Oft kemur regn eftir reiðarslag.
Sjaldan er eitt regn yfir allt land.

Reki
Betri er lítil rekavon en mikil skriðuvon.

Reykur
Flý svo reykurinn að þú fallir ei í gröfina.

Rota
Fyrr má nú rota en dauðrota.

Skaði
Hirða má við hálfum skaða.
Betra er hálfur skaði en allur.
Skaðinn gerir mann hygginn en ekki ríkan.

Skjól
Fokið er í flest skjól.
Þá fokið er í eitt skjól er ófennt í annað.

Skór
Gamlir skór falla best að fæti.
Þörf er að bleyta þurra skó.
Af vondu leðri gerast ei góðir skór.
Fyrr verður skórinn armur en fóturinn varmur.
Sjálfur veit gerst hvar skórinn kreppir.
Svo slit ég skóm bónda, kvað smalinn.
Af annars lengju er hægt að sníða skó.

Spara
Það verður að spara sem lengi á að vara.
Seint er að spara þá bylur á botni.
Seint er að spara þá sér í botninn.
Margur sparar sitt en níðist á annarra.
Eigi veit hverjum sparir.
Oft er leiðum sparað það ljúfum hugað.

Steinn
Illa grær um hræðan stein.
Um veltan stein vex trauðla gras.
Þráveltur stein verður síst mosavaxinn.
Tvisvar verður sá feginn sem á steininn sest.

Súr
Sá kann ekki að segja af súru sem aldrei sýpur nema sætt.

Tjara
Enginn tekur sá í tjöruna er eigi loði við.
Fáir taka svo á tjörunni að hún tolli ekki við gómana.

Vænn
Allt er það vænt sem vel er grænt.

Vöndur
Nýir vendir sópa best.
Vöndurinn gjörir gott barn.
Margur brýtur vönd yfir eigin hönd.

Þúfa
Oft veltir lítil þúfa þungu hlassi.

Ær
Betri eru fimmtán ær aldar en tuttugu kvaldar.

Alda
Eftir storminn lifir aldan.

Ár
Mörgum flotar ein ár til lands.
Bágt er einni ár til lands að róa.
Það er uggvænt hvar áralaus lendir.
Rekur tíðum þó róið sé öllum árum.

Bára
Sjaldan er ein báran stök.
Þegar ein báran rís er önnur vís.

Borð
Ætla skal borð fyrir báru.
Margur er þar á orði sem hann er ekki á borði.

Byr
Ekki sigla allir sama byr.
Þeir fá byr sem bíða.
Njóta skal byrjar þá býðst.
Kóngur vill sigla en byr hlýtur að ráða.

Djúp
Botnlaust djúp er bágt að kann.

Drukkna
Margur drukknar nærri landi.

Fiskur
Betra er lítill fiskur en tómur diskur.
Enginn dregur annars fisk úr sjó.
Jafnir fiskar spyrðast best.
Lýist fiskur ef lengi er barinn.

Flýtur
Flýtur meðan ekki sekkur.

Hákarl
Ekki er hákarlinn hörundsár.

Land
Fagurt er landið í fári sjávar.

Logn
Logn er leiða best.
Svipult er sævar logn.
Oft fer logn á undan stormi.
Logn er launviðri.

Reiði
Stutt er skipmanna reiði.

Róa
Betra er að róa en reka undan.
Sá situr sig ekki úr færi sem fyrstur rær.
Róa verður fyrst til hins næsta ness.
Ekki verður fyrr öll nesin róið.
Þungur er þegjandi róður.

Ræðari
Árinni kennir illur ræðari.

Segl
Aka skal eftir vindi.
Öll segl eiga ei öll skip.

Sigla
Vant er að sigla milli skers og báru.
Fleiri verða að sigla en þeir sem sumarveðrið hafa.

Sjómaður
Margt er sjómanna hjalið.
Ills er sjómanns ævi.

Sjór
Svipull er sjávar afli.
Allir renna blint í sjóinn.

Sporður
Ekki er hann sporður margorður og þó gleður hann börnin.
Eftir er sporður þó af sé höfuð.

Ver
Allir eru ógiftir í verinu.
Allir létust ókvæntir í verinu.

Þorskur
Þegjandi kemur þorskur í ála.

Öngull
Allt er betra en berir önglar.
Flest er betri beita en berir önglar.
Bítur á beittan öngul.
Öngulsár fiskur forðast alla beitu.

Barn
Daufur er barnlaus bær.
Hart hrís gerir börnin vís.
Þungt stynur þrábeðið barn.
Vandagað er veikt og óhlýðið barn.
Berja skal barn til batnaðar.
Gef ei barni nema biðji.
Á misjöfnu þrífast börnin best.
Vaxa börn þó vatn drekki.
Skæri gera barnið blint en hnífur eineygt.
Það er sök sem maður gefur barni sínu.

Blæja
Blítt er blæju brumið.
Skammur er blæju bríminn.
Misheitur er blæju bríminn.

Bróðir
Allir bræður mega eitt kál súpa.
Jöfn eru bræðra býti.
Illur bróðir er mörgum óvin verri.
Ber er hver á bakinu nema sér bróðir sér eigi.
Enginn er annars bróðir í leik.
Engin er bróðir í annars neyð.

Brúður
Enginn er sá leppalúði að ekki vilja fá sér brúði.
Síðbúin brúður verður sorgmædd kona.
Byrst er brúður að fyrsta biðli en viknar síðan.

Dóttir
Dóttirin klæðist oft móður möttli.
Dóttir fer í móður serk.
Það er ekki hægt að gera tvo mága úr einni dótturinni.

Faðir
Hver mun mér þá trúr ef faðirinn bregst?
Fleygir fúsum að föðurhúsum.
Ekki ná allir fótsporum feðra.
Fáir eru föðurbetrungar.
Fáir þekkja föður sinn rétt.
Feðranna dáðleysi er barnanna böl.

Fljóð
Fjarri skal fljóða leita.

Frilla
Betra er að vera góðs manns frilla en gefin illa.

Frændi
Frændi er fastur eyrir.
Fúll er frænda rógur.
Fjörður skyldi milli frænda og vík milli vina.
Ekki er djúpsett frænda fylgi.
Ekki stendur fast frændsemi.
Betra er gott fylgi en frænda stoð.

Giftast
Betra er að vera ógiftur en illa giftur.
Gott eiga þeir sem giftir eru en guð hjálpi mér.
Gifting í dag, skírn á morgun.

Illur
Illt er ættgjarnast.

Jöfur
Spyr ætt að jöfrum.

Kona
Flestum minnkar frelsi þá fengin er kona.
Sá á konu sem kaupir.
Dugandi konu kaupir enginn of dýrt.

Kyn
Tvennt er kyn að manni hverjum.
Kippir hverjum í kyn sitt.
Hvað er sínu kyni líkt.
Allir hafa einhverja kynfylgju.
Ríkt er kynfylgjan.

Laukur
Einn er laukur í ætt hverri.
Betra er að vera laukur í lítilli ætt en strákur í stórri.

Mágur
Mörgum bregst mága stoðin.

Móðir
Fár er faðir, enginn sem móðir.
Betri er fátæk móðir en fullríkur faðir.
Móðir dylur barnsins bresti.
Milt er móðurhjarta.
Mjúk er móðurhöndin.
Þunnt er móðureyrað.

Nafn
Gulli betra er göfugt nafn.
Margur kafnar undir nafni.
Margur hefur nafn en litla rentu.
Flestir hafa fjórðung af nafni.

Sonur
Betri er sonur þó síðalin sé.
Í logni eru allir synir formenn.

Ætt
Oft er drengur í dánumanns ætt.
Einn er aukvisi ættar hverrar.
Oft er grey í góðs manns ætt.
Allir eiga ætt til Adams að telja.

Auðna
Enginn ræður auðnu sinni sjálfur.
Auðna ræður sigri.
Auðnan er einhlítust.
Auðna ræður öllum hag.
Margur neytir meir auðnu en laga.

Ákvarða
Maðurinn ákvarðar en guð ræður.

Banasár
Ekki tjáir að binda um banasárið.

Bíða
Hvað bíður sinnar stundar.
Allt bíður síns tíma.
Langt þykir þeim sem búinn bíður.

Bregða
Bregður flestum á banadægri.
Nú er Bleik brugðið.

Böl
Margt er manna bölið.
Sæll er sá sem annars böl bætir.
Margur er borinn á böls degi.
Bót fylgir böli hverju.
Allir vilja síns böls blindir vera.

Dagur
Að kveldi skal dag lofa.
Enginn dagur er til enda tryggður.
Ekki skína allir dagar eins heitt.
Ekki er allra daga komið kvöld.
Dagur kemur eftir þennan dag.
Margur á bágan dag en blítt kvöld.
Dagar er ætíð nóttu nálægur.
Ekki er að kvíða ókomnum degi.
Í dag mér, á morgun þér.

Dauði
Öll ævin er dauði.
Dauðinn er lífsins hlið.
Dauðinn er öllum auðinn.
Blindur er dauðadagur.
Dauðinn blæs ekki í básúnum fyrir sér.
Dauðinn lætur ekki þeyta lúður fyrir sér.
Dauðinn er þeim kær sem hamingjan er mótbær.
Betri er skammur dauði en löng kvöl.
Eins dauði er annars brauð.

Draumur
Svo rætist hver draumur sem hann er ráðinn.
Mikill draumur er fyrir litlu efni.
Huggar hálfur draumur.
Hryggan mann dreymir sjaldan gleðilega drauma.

Endi
Allt tekur enda um síðir.
Allt tekur enda nema eilífðin.
Enginn veit sitt endadægur.

Él
Öll él birtir um síðir.
Élin þykja mörgum ljót.
Öll él hafa rof.
Eitt él það er aldrei birtir.

Fara
Margt fer öðruvísi en ætlað er.
Svo fer hver sem fær er.
Fátt er betra en fara vel.
Þá fer flestum aftur að fullfarið er fram.
Þegar gera á betur en vel þá fer oft verr en illa.

Feigur
Verður hver að fara er hann er feigur.
Ekki verður feigum forðað né ófeigum í hel komið.
Margur er feigs voðinn.
Þeir verða að falla sem feigir eru.
Brynja gefur ei feigum fjör.
Engi er að feigari þó framarla standi í orrustu.
Auðs er feigs vök.
Blind er feigs manns för.
Fljót er feigs manns ferð.
Engi má feigð sinni forða.
Allir eru feigir fæddir.
Feigð ræður sá er lífið gaf.

Fjör
Allt lætur fjörvi fyrr.
Frekur er hver til fjörsins.
Fjör er flestum sárast.
Fjör er sem hangi á hör.
Flestir verða fjörlausn fegnir.

Forlög
Torsótt er að forðast forlögin.
Óhægt mun forlögin flýja.
Verður hver eftir sínum forlögum að leita.
Römm eru forlögin.

Guð
Margar eru götur til guðs.
Alla sér guð um síðir.
Guð líður margt sem hann leyfir ekki.
Altíð hjálpar einhver guð.
Guð hjálpar þeim sem hjálpa sér sjálfur.
Guðs vin skaðar engin skepna.
Guð gefur brauð með barni.
Undarlega útdeilir guð sínum gáfum.
Enginn kemst lengra en guð vill.

Gæfa
Hver er sinnar gæfu smiður.
Enginn gefur sér gæfuna sjálfur.
Sá fær gæfu sem guð vill.
Guð á ei gæfumanninn nema hálfan.
Sitt er hvort gæfa eða gjörvileikur.

Hamingja
Illt er við hamingjuna að etja.
Rammvillt er hamingjuhjólið.
Hamingjan fylgir heimskingjanum.
Hamingjan er ekki herravönd.

Lán
Ekki er lánið allra.
Lánið er valt og lukkan hál.
Brigðult er lán sem brothætt gler.
Betra er lán en liggjandi fé.
Heilu láni skal hver aftur skila.
Misskipt er manna lánið.

Lifa
Allt lifir það sem matinn etur.
Svo lifir hver sem lyndur er.
Svo lengi lærir sem lifir.
Engin lifir lengi við tóma moldarveggi.
Enginn má líknarlaust lifa.
Sá lifir leiðu lífi sem lifir aðeins fyrir sig.
Margur er langt leiddur en lifir þó.

Líf
Hverjum er lífið sárast að láta.
Dýrmætt er lífið þá dauðinn kallar.
Litlu betra er líf en hel.
Tæpast er lífsins leið.
Líf er sem leiki á þræði.
Ekki er langt á milli líf og dauða.
Með lúa skal líf fæða.
Lífið er stutt en listin löng.
Langt líf, löng armæða.
Flest er lengur uppi en líf manns.

Lukka
Sígandi lukka er best.
Misholl er mönnum lukkan.

Mannorð
Mannorð lifir þó maðurinn deyi.
Mannorð fylgir manni til dyra.

Mein
Sitt vill meinið sérhvern þjá.
Snemma byrja manna mein.
Allir bera eitthvert mein til grafar.
Hægist mein þá um er rætt.

Nótt
Nóttin er mönnum til náða sköpuð.
Nótt verður nauðþreyttur feginn.
Ekki er úti öll nótt enn, sagði draugurinn.
Ekki er öll nótt úti enn.
Engin nótt er svo dimm að eigi komi dagur á eftir.
Engin ræður sínum næturstað.
Ég læt þar nótt sem nemur og kvöld sem kemur.

Ólán
Ekki er ólánið lengi til að vilja.
Illt er öðrum ólán sitt að kenna.
Ekki ríður ólánið við einteyming.
Ógæfan er römm og rík.
Þegar húsið er fullgert kemur ógæfan og sest þar að.

Ósköp
Ekki má við ósköpunum vinna.
Engin ósköp standa lengi.
Engum er illt skapað.
Hlæja skyldi að ósköpunum en ei fyrir þeim verða.

Samviska
Vondar eru átölur samviskunnar.
Vond samviska sturlar manninn.

Sár
Hulin sár eru hættust.
Illa gróa gömul sár.

Siður
Sinn er siður í landi hverju.
Lýttur er sá sem ekki fylgir lands siðum.
Hverjum þykja sínir siðir sæmilegir.
Nýir siðir koma með nýjum herrum.
Af vondum lögum versna siðir.

Tími
Tvennir eru tímarnir.
Tímarnir breytast og mennirnir með.
Taka ber vel tíma hverjum.

Veröld
Margan hefur veröldin villt.
Völt er veraldar blíðan.
Ekki leikur veröldin eins við alla.

Æðrast
Ekki tjáir að æðrast um orðinn hlut.

Ævi
Margt skipast á mannsævi.
Misjöfn ævi er best.
Engin er ævi án sorgar.
Engin veit sína ævina fyrr en öll er.

Athugaleysi
Hlýtur jafnan illt af athugaleysinu.

Árla
Sá árla rís verður margs vís.

Baga
Ber ei fram bögur lýti eru fáum fögur.

Bera
Nær er að bera inn en út.
Fáir vilja bera af öðrum blakið.

Bið
Betri er bið en bráðræði.
Oftast rénar reiðin í biðum.
Sjaldan er bið til batnaðar.
Fá mál batna í biðum.
Bíða má sér til batnaðar.

Biðja
Engum þarf ills að biðja, allt jafnast upp um síðir.
Betra er að biðja en stela.
Að biðja er mönnum misjafnt lagið.

Dans
Far þú í dans en gættu hvar þú stígur.
Dans er gárunga glys.
Oft kemst sá í krappan dans sem ekki leitar fyrir sér.

Dramb
Dramb er falli næst.
Fullur af drambi stendur stinnur á þambi.
Margur elur dramb sitt á annarra sveita.

Drengur
Sá er drengur sem gengur.

Dyggð
Oft er dyggð undir dökkum hárum.
Dyggðin er með djúpum rótum.
Betri er dyggð en dýr ætt.
Dyggð er gulli dýrmætari.
Þar dofnar dyggð sem sælífið situr.

Dyr
Margur leyfir sér opnar dyr inn að ganga.

Efna
Betra er ólofað en illa efnt.
Auðvelt er að lofa, örðugt að efna.

Einn
Betri er einn með yndi en tveir með trega.
Ekki þarf einum að lá.

Eldur
Lát ei eld á arni deyja.
Illt er eld að bera í sínu skauti.

Endir
Endirinn skyldi í upphafi skoða.
Þá endirinn er góður er allt gott.

Fingur
Allir fingur eru jafnlangir þegar þeir eru í lófann lagðir.

Flas
Flas falli næst.
Flas gerir engan flýti.
Flas og slys eru förunautar.
Margur flasar fús til síns skaða.
Margan hefur flasið fellt.

Flár
Oft mælir sá fagurt er flátt hyggur.

Forvitinn
Forvitinn vill allt vita nema sína eigin vömm.
Fátt bíður gott af forvitninni.
Sá sem aldrei er forvitinn verður aldrei fróður.

Gaman
Gaman skyldi græskulaust vera.
Ekki er gaman nema gott sé.
Oft verður grátt úr gamni.
Oft verður hljótt eftir gamanið.

Gáfa
Betra er að vera prýddur með gáfum en gjörvileika.

Geð
Gott er þeim sem geð hefur glatt.
Geðprýði er gulli betri.
Glaður skal maður geðrauna í milli.

Happ
Ekki er happi að hrósa fyrr en hlotið er.
Hrósa happi þá hönd geymir.

Hika
Að hika er sama og tapa.
Sjaldan hlýtur hikandi happ.

Hóf
Hóf er hagkvæmast.
Allt kann sá er hófið kann.

Hreykja
Engi er að hærri þó hann hreyki sér.
Sá hrapar oft lágt sem hreykist hátt.
Margur hreykir lánuðum hatti.

Iðjuleysi
Iðjuleysi er rót alls ills.

Illur
Illt er betra en ekki.
Betra er illt lítið en annað verra.
Betra er sefað illt en upp vakið.
Illt er best að bæta ef má.
Illt gerir engum gott.

Kapp
Varastu kapp þó vinna megir.
Kapp er best með forsjá.

Langrækni
Langrækni er lundþungum verst.

Lasta
Lastaðu ekki líkan þér.
Lastaðu ei frekt það margir lofa.
Vertu lastvar – þá lasta þig færri.

Latur
Oft hefur vinnulatur viljuga tungu.
Lögum manni eru allir dagar jafnheilagir.
Betri er latur en lipur til illverka.


Engin skyldi öðrum lá.
Margur láir það öðrum sem hann leikur sjálfur.

Lof
Vant er manni að lofa meðan lifir.
Lofið laðar brosið.
Oft dregur lofið háðið í halanum.
Sannarlegt lof er ekki um of.

Lygi
Lygum hæfa laun ill.
Ein lygi býður annarri heim.
Lygin hefur tíu höfuð.
Aftur hverfur lygi þá er sönnu mætir.
Lyginn munnur rænir hvern mann heiðri.

Magi
Margur hefur magann fyrir sinn guð.
Fyrri er næring en fullur magi.

Málugur
Margt ber málugum á góma.
Málugum er mein að þegja.

Meðalhóf
Meðalhófið er marghæfast.
Vandratað er meðalhófið.
Meðalhóf er best.

Montinn
Sá er montnastur sem minnst er í varið.

Mælgi
Oft bagar óþörf mælgi.
Mörgum gerir mælgin skemmd.

Nýjung
Fátt er nýjunginni nóg.
Á nýjungarnar er næmið tamt.
Á nýjungum er ungs manns augað.

Ofstopi
Ofstopi er óvinur skilnings.

Ófarir
Illt er að hlakka yfir annars óförum.
Engum er ár í annars óförum.

Rasa
Illt er að rasa fyrir ráð fram.
Margur rasar fyrir ráð fram.

Raup
Betri er raun góð en raup mikið.
Raup er rags manns gaman.
Rýrt verður raupið þá rekst það til baka.

Reiði
Ill er of bráð reiði.
Ró skyldu menn reiði gefa.
Sjaldan verður réttsýn reiði.
Sérhverjum þykir sín reiði réttvís.
Þar er reiðin sem vanin er.
Aldrei geisar reiði án ranglætis.
Oftast er reiður orgreiður.
Römm eru reiðitár.
Reiðin og vín lætur hjartað segja til sín.

Sæll
Sá er sæll sem sínu ann.
Sæll er að veita en vola.
Sælla er að gefa en þiggja.
Engin er sæll fyrir sitt endadægur.
Seint koma sælir en koma þó.
Flest fýsir og snúðu þér upp, Imba mín.

Sök
Betra er að játa sannri sök en neita.
Sök bítur sekan.
Sökin bítur sárara en tönnin.
Oft ýfist sök til ógangs.
Brigsla engum um bætta sök.

Tala
Margt er talað og misjafnt satt.
Betra er að tala fátt um flest.
Margur talar litla stund og iðrast lengi á eftir.
Tröll toga tungu úr höfði.
Svo talar hver sem honum er tamast.
Margt verður talað meðan ei er freðin tungan.

Tunga
Betri er snjöll tunga en kembt hár.
Oftast er tungutrúr tíðindafár.
Ekki er tungan bein en oft brýtur hún stein.
Það er tungunni tamast sem hjartanu er kærast.
Engin skyldi hafa tvær tungur í einu höfði.
Gott er að hafa tungur tvær og tala sitt með hvorri.
Margur hefur tvær tungur í einu höfði.
Þar er ekki von á góðu sem tvær tungur eru í einu höfði.

Þegja
Enginn er alheimskur ef þegja kann.
Þeim er list er þegja kann.
Sá þenkir sem þegjandi situr.
Ekki er ætíð einhlítt að þegja.

Þjóna
Fáir kunna tveim herrum í senn að þjóna.
Vandi er tveimur herrum að þjóna og vera báðum trúr.

Öfund
Öfund er árrisul.
Öfund kefur alla dyggð.
Öfund fylgir orðstír góðum.
Öfund dregur illan slóða.
Hinn öfundsjúki er sinn eiginn böðull.

Auður
Auðurinn er afl þeirra hluta sem gera skal.
Auðurinn bætir alla skák ef ei væri mát á borði.
Oft gengur auður fyrir mannkostum.
Ei fylgja auð allar dygðir.

Ágirnd
Ágirnd vex með eyri hverjum.
Aldrei verður ágirnd södd.
Ágirndin er rót alls ills.
Ágirndin er sín eigin stjúpa.
Ágjarn er í ætt við þjóf.

Bak
Margur beygir bakið en ber þó lítið heim.

Bein
Það þarf sterk bein til að þola góða daga.

Eiga
Fagna ei fyrr en þú átt.
Því áttu svo fátt að þú nýtir ei smátt.
Enginn veit hvað átt hefur fyrr en misst hefur.

Fátækt
Betri er seyrulaus fátækt en illa fenginn auður.
Fátækt er lötum fylgisöm.
Fátækt er elli fylgispök.
Fár er verri þó fátækur sé.
Fátækur má ei fríða konu eiga né fagran hest.
Ölföng forðast fátæks göng.
Fátækur má snemma fara að hátta.

Gefa
Enginn gefur af engu.
Sá gefur mest sem minnst má.
Margur gefur svo hann glúpnar eftir.
Svo gefur hver sem hann er góður til.
Ekki er skoðað upp í þann folann sem gefinn er.

Gull
Margur verður á gullinu ginntur.
Ofkaupa má gullið.
Nær gull talar gefur veröldin hljóð.
Tína má gull úr grjóti.
Ekki er allt gull sem glóir.
Fyrir gullguðum gerir margur knésig.
Sá grætur ekki gullið sem ekki á það.

Heimur
Snauður inn í heim, öreigi út úr honum.

Hroki
Hroki vex þá hækkar í pyngju.

Hungur
Hungur kennir höndum vinnu.
Tvö hungurmál gera hið þriðja gráðugt.
Hungur er hjóna hatur.
Í hvílu er skást hungur að þola.

Kál
Betra er kál í koti en krás í herrasloti.
Það er enginn sætleiki í tvísoðnu kali.
Sá er verðugur síns kjöts er sitt kál át.

Matur
Fleira er matur en feitt kjöt.
Matur er mannsins megin.
Maturinn er fyrir öllu allt er það matur í magann kemst nema holtarætur einar.
Misjafnt er maturinn magafastur.
Gott er að hafa mikinn mat og marga helgidaga.
Magur matur er betri en tómt fat.

Óhóf
Fá eru óhófin löng.
Óhófið fær sult um síðir.
Ekkert óhóf kann lengi að standast.
Útlenskt óhóf bítur verst.
Eftir óhóf kemur örbirgð.

Elli
Allir vilja elli bíða en enginn hennar meinsemd að líða.
Flest fer með elli.
Ellin hallar öllum leik.
Oft hefur ellin æskunnar not.
Bágt er að tefja fyrir ellinni.

Engill
Margur er ár ungur en engill gamall.

Frægð
Frægð er elli fylgispök.

Gamall
Oft er gott það er gamlir kveða.
Oft gefur gamall maður góð ráð.
Ekki er hægt gamlan að ginna.
Gott er að vera gamall og muna margt.
Fáir gera gömlum betur.
Illt er að kenna afgömlum.
Illt er að kenna gömlum hirðsiði.

Gaman
Lítið er ungs manns gaman.

Hrærur
Gott er að prýða hrærur með æru.

Læra
Enginn er of gamall gott að læra.
Ungur skyldi læra ef aldraður skyldi kunna.

Ungur
Enginn veit hvað sá ungi kann að verða.
Hvað ungur nemur gamall temur.
Felst er ungum ónumið.
Óstöðugt er ungra ráð.
Alllítið er ungs manns gaman.
Þetta er ungt og leikur sér.
Lengi man það er ungur getur.
Of lengi má ungur maður hóglega lifa.
Ungir til dáða, gamlir til ráða.

Æska
Engin er æska án breka.
Ódul er æskan.
Hlátur æskunnar veldur oft tárum ellinnar.
Auðginnt er æskan.

Afglapi
Ómæt eru afglapaorð.

Annar
Enginn sér lengra en til tannanna.

Auga
Augað er spegill sálarinnar.
Oft eru augu innra manns spegill.
Augað gerir margan uppvísan.
Auga dregst að yndi.
Þar er augað sem unir.
Eigi leyna augu ef ann kona manni.
Ekki er allt sem augun dæma

Ár
Allar ár renna til sjávar.
Að ósi skal á stemma.
Allar girnast ár í sjá.

Ást
Heit er sú ást er í meinum býr.
Seint fyrnast fornar ástir.
Ást vex með vana.

Biskup
Enginn verður óbarinn biskup.

Blindur
Óðfús mundi blindur sjá.
Ekki eru blindir brautargengir.
Blindur ratar sjaldan rétt.
Blindan skal á braut leiða.
Bágt er að blindur blindan leiði.

Bók
Blindur er bóklaus maður.
Fyrir mörgu gerir bókin ráð.
Allir eru á eina bókina lærðir.
Ekki verður bókvitið í askana látið.
Bók er best vina.
Betra er berfættum en bókarlausum að vera.

Brenna
Sá brennur fyrst sem eldinum er næst.
Þeir brenna er of nærri eldi sitja.
Betra er að flýja en í eldi brenna.
Illt er að brenna en verra er að vinna til þess.
Sárt brenna gómarnir en sárara brennur hjartað.

Byrði
Hver hefur sína byrði að bera.
Taktu ei stærri byrði en borið getur.

Daufur
Daufur veit ei deili á hljóðum.
Hvað skal daufum hörpusláttur?
Dælt þykir við daufan.
Ekki þarf orðmargt við hinn daufa.

Deila
Sjaldan veldur einn þegar tveir deila.
Illt er við dýran að deila.
Oft verður af litlu efni löng deila.

Drjúgur
Drjúgt er það sem drýpur.

Dropi
Dropinn holar harðan stein.

Dæmi
Gott dæmi er á við góða ræðu.
Einsdæmin eru verst.
Til þess eru vond dæmi að varast þau.
Dæmin eru deginum ljósari.

Eldur
Oft verður mikill eldur af litlum neista.
Allir eldar brenna út um síðir.

Eyra
Seint þreytist eyrað að heyra.
Fýsir eyru illt að heyra.
Mörgum klæjar eyrun við kvisið.

Finna
Það finnst í hlákunni sem falið er í snjónum.
Bragð er að ef sjálfur finnur.

Fífl
Því er fífl að fátt er að kennt.
Fíflinu skal á foraðið etja.
Fíflin eru getspökust.
Flest verður fíflinu að orðum.

Fjarlægðin
Fjarlægðin gerir fjöllin blá og mennina mikla.

Fótur
Sá drepur oft fæti er augnanna missir.
Viljugur er fótur til vinar húsa.
Illt er á einum fæti að standa.
Fætur hljóta búk að bera en bolur höfuð.

Friður
Friðurinn teður tún og engi.
Enginn hefur lengur frið en hans nágranni.

Ganga
Margt gengur verr en varir.
Gengur hverjum nokkuð til þess sem hann gerir.

Gikkur
Margur er gikkur þó hann sé gamall.
Eftir útlendri þjóð apar gikkurinn.

Heimskur
Á fáu kann heimskur hóf.
Heimskum er þögn best.
Heimskur veit ei síns maga mál.

Hjarta
Betra er gott hjarta en hvatt sverð.
Oft er deigt hjarta undir dýrri brynju.
Ekki hafa allir hjartað á vörunum.

Hugur
Hugurinn ber mann hálfa leið.
Hugurinn er hálfur draumur.
Margur um hug sér mæla kann.

Hygginn
Hljóður er hygginn maður.
Sjaldan hlær hygginn hátt.
Veit hygginn hvað við sitt hæfi er.
Hygginn lætur sér segjast.
Hygginn vinnur móð sinn með visku.
Oft hafa hyggnir menn heimska niðja.

Höfuð
Hærra ber höfuð en herðar.
Höfuðið verður fótum falli að varna.
Bágt er að berja höfðinu við steinninn.

Höggva
Heggur sá er hlífa skyldi.
Ekki er hægt að höggva þá haldið er fyrir.

Kerling
Kerling vill hafa nokkuð fyrir sinn snúð.
Ekki er gjöf í kerlingareyranu.

Kollóttur
Illt er að kljást við kollóttan.

Krókur
Snemma beygist krókurinn til þess sem verða vill.

Lilja
Allir vildu Lilju kveðið hafa.

Ljúga
Vel lýgur sá er með vitnum lýgur.
Svo má einn ljúga að einn hangi.
Mörgu lýgur sá margt talar.



Lúkas
Ekki skrifar Lúkas svo.

Lúta
Sá verður að lúta sem lægra hefur vald.
Sá verður að lúta sem lágar hefur dyr.

Læknir
Læknir bjargar sjálfum sér.

Maður
Maður skal æ eftir mann lifa.
Munur er að mannsliði.
Maður er manns gaman.
Huggun er manni mönnum að.
Maðurinn einn er ei nema hálfur.

Mál
Oft fá vond mál vænar stoðir.
Illt er rangt mál að verja.
Allir hafa nokkuð til síns máls.
Af máli má manninn þekkja.

Orð
Brátt fer orð er um munn líður.
Fer orð og flýgur.
Töluð orð verða ekki aftur tekin.
Engin lifir orðalaust.
Fæst orð hafa minnsta ábyrgð.
Orð eru til alls fyrst.
Oft þýtur orð um eyra.

Ráð
Oft hafa góð ráð úr refsbelg komið.

Rógur
Rógstungur reka frið úr húsi.

Saga
Þá er ei sagan ef ei er yrkisefnið.
Bráður er sögusmiður.

Sannleikur
Sannleikurinn er sagna bestur.
Oft má satt kyrrt liggja.
Sannleikurinn er sagnafár en lygin langorð.
Oft er sannleikurinn seinn úr munni.
Sannleikanum verður hver sárreiðastur.
Sannleikurinn bítur best.

Sár
Hver hefur sín að binda sár.
Oft eru þau sárin verst sem ekki blæða.
Það er lítið sár sem ekki svíður.

Segja
Segðu það heldur steininum heldur en engum.
Hver veit það sem aldrei segist.
Seint segist þeim er aldrei segist.
Margt verður seinna en segir.
Seg mér að sunnan, ég er nýkominn að norðan.

Sekur
Fár gengur sekur af sjálfs dómi.

Skarn
Oft kann að loða skarn við skál.

Skemmtun
Það er skammvinn skemmtun að pissa í skó sinn.

Skriða
Þar er skriðunnar von sem hún hefur fyrr fallið.
Oft vita völur á skriðu.

Skömm
Það bætir á skömmina að bíta af henni höfuðið.

Sofa
Ekki tjáir að sofa til sæfara.

Spámaður
Enginn er spámaður í sínu föðurlandi.

Súpa
Ei er sopið þótt í ausuna sé komið.

Sverð
Illt er að eiga sverð sitt í annars slíðrum.
Oft er í vondum skeiðum vænt sverð.

Tré
Oft verður tré úr mjúkum kvisti.
Lifandi tré fjölgar lengi greinum.
Falls er von af fornu tré.
Það tré er betra sem bognar en hitt sem brestur.
Bágt er rétta það tré sem bogið er vaxið.

Tönn
Oft hljóta góðar tennur illt að tyggja.
Illt er að bíta tönnum í sjálfs kjaft.

Vatn
Djúp vötn falla fram með minnstum gný.
Öll vötn renna til sjávar.
Nú falla vötn öll til Dýrafjarðar.

Vegur
Flest verður ókunnugum að vegi.
Á hrísi og háu grasi er augna vegur en ekki fóta.

Vilji
Viljann dregur hálft hlass.
Góður vilji ekur þungu hlassi heim.
Taka skal viljann fyrir verkið.

Vinur
Hreinir reikningar gera góða vini.

Vitur
Sá vægir sem vitið hefur meira.

Vísa
Hægt er að skilja hálfkveðna vísu.
Aldrei er góð vísa of oft kveðin.

Víti
Sjálfs eru vítin verst .

Vondur
Sjaldan verður vondum á vömmum bil.
Fyrri er vondur en verstur.
Einhvers staðar verða vondir að vera.
Lengi getur vont versnað.
Vondir menn drekka um síðir dreggjar sínar.
Það kemur vel á vondan.

Þakka
Ekki er vert að þakka áður en maður smakkar.

Afturfætur
Eitthvað gengur á afturfótunum hjá einhverjum
Eitthvað kemur afturfótunum út úr
Að reisa sig upp á afturfæturna/
Að rísa upp á afturfótunum

Agn
Að bíta á agnið
Að leggja agn fyrir einhvern
Að sjá við agninu

Aka
Að aka höllu fyrir einhverjum
Að vera úti að aka
Það á ekki úr að aka
Það er nærri einhverjum ekið
Að aka seglum eftir vindi

Akur
Eitthvað er óplægður akur
Eitthvað fer eins og logi yfir akur
Að plægja akurinn

Alda
Að láta ölduna brotna á sér
Að lægja öldurnar
Að sjá/vita hvaðan aldan er runnin
Að vera á annarri öldu
Öldurnar lægir

Andlit
Að bjarga andlitinu
Eitthvað er hnefahögg í andlitið á einhverjum
Að missa andlitið
Að taka sig saman í andlitinu
Að sýna sitt rétta andlit

Auga
Augu einhvers opnast fyrir einhverju
Eitthvað er einhverjum þyrnir í augum
Eitthvað liggur í augum uppi
Einhverjum blæðir eitthvað í augum
Einhverjum er mjótt á milli augna
Að sjá flísina í auga bróður síns/annars (en ekki bjálkann í eigin auga)

Baggi
Að bera bagga einhvers
Að bera ekki vitið í böggum
Að binda ekki bagga sína sömu hnútum og aðrir
Að binda einhverjum bagga
Eitthvað er einhverjum þungur baggi

Bak
Að brjóta eitthvað/einhvern á bak aftur
Eitthvað bítur einhvern í bakið
Eitthvað býr/liggur að baki
Eitthvað kemur í bakið á einhverjum
Að ganga á bak orða sinna
Að leggja hæla(na) á bak
Að snúa baki við einhverjum
Að vera ekki af baki dottinn

Bakki
Að berjast í bökkum
Að klóra í bakkann
Að standa á berum bökkum

Banaspjót
Að berast á banaspjót

Band
Böndin berast að einhverjum
Böndin bresta
Eitthvað er laust í böndunum
Allt fer úr böndunum
Einhverjum halda engin bönd
Að koma böndum á eitthvað
Að vera á bandi einhvers

Barn
Að fleygja/kasta/varpa barninu (út) með baðvatninu
Að gera barn í söguna fyrir einhverjum
Óhreinu börnin hennar Evu
Að vera ekki barnanna bestur
Að verða ekki barnið blauta
Það er ekki við börn/barnið að berjast

Bátur
Að draga á bátinn
Að gefa eitthvað/einhvern upp á bátinn
Að leggja árar í bát
Að renna bát sínum í steininn
Að vera einn á báti
Það er komið babb í bátinn

Bein
Að bera beinin (einhvers staðar)
Eitthvað er sem eitur í beinum einhvers
Eitthvað er runnið einhverjum í merg og bein
Að eiga í einhverjum hvert bein
Að fá beinið með bitanum
Að hafa bein í nefinu
Að skjálfa á beinunum
Að taka einhvern á beinið

Beisli
Að kippa í beislið
Að sleppa fram af sér beislinu

Bekkur
Að skipa sér á bekk með einhverjum
Skörin er farin að færast upp á bekkinn

Biti
Eitthvað er erfiður biti að kyngja
Þar fór góður biti í hundskjaft

Bjarg
Eitthvað er reist á bjargi
Að fara fyrir björg
Að vera reiðubúinn að ganga fyrir björg fyrir einhvern

Björn
Björninn er vaknaður af dvalanum
Nú er björninn unninn
Það er kominn köttur í ból bjarnar

Blað
Engum blöðum er um eitthvað að fletta
Að hafa blað fyrir munni
Að snúa við blaðinu
Að vera óskrifað blað

Blóð
Blóðið frýs í æðum
Eitthvað hleypir illu blóði í einhvern
Eitthvað kostar blóð, tár og svita
Einhverjum rennur blóðið til skyldunnar
Að gera eitthvað með köldu blóði
Hendur einhvers eru blóði drifnar

Blóm
Í blóma lífsins
Að lifa eins og blóm í eggi

Borð
Að bera eitthvað á borð fyrir einhvern
Að berja í borðið
Að gera eitthvað í orði en ekki á borði
Að leggja spilin á borðið
Að sitja báðum megin borðsins
Að sitja við sama borð
Að sjá sér leik á borði

Botn
Botninn dettur úr einhverju/einhverjum
Að komast til botns í einhverju
Þegar öllu er á botninn hvolft

Dansa
Að dansa eftir höfði einhvers
Að dansa kringum gullkálfinn

Dauði
Fram í rauðan dauðann
Að lepja dauðann úr skel
Að vera ekki dauður úr öllum æðum

Detta
Nú detta mér allar dauðar lýs úr höfði
Það dettur hvorki né drýpur af einhverjum

Draugur
Að kveða niður draug
Að vekja upp gamlan draug

Eftirbátur
Að vera (enginn) eftirbátur einhvers

Eftirdrag
Að vera með/hafa eitthvað í eftirdragi

Egg
Eggið ætlar að fara að kenna hænunni
Að fara með eitthvað/einhvern eins og óskurnað egg
Að setja/leggja öll egg sín í eina/sömu körfu

Eldraun
Að ganga í gegnum eldraun
Að standast eldraun(ina)

Eldur
Eitthvað breiðist út/ berst út/ fer eins og/ eldur í sinu
Eitthvað er eins og falinn eldur
Einhverjum fellur allur ketill í eld

Epli
Að bera saman epli og appelsínur
Að verða/þurfa að bíta í það súra epli

Far
Að gera sér far um eitthvað
Að hjakka í sama farinu

Féþúfa
Að gera sér eitthvað að féþúfu
Að hafa einhvern/eitthvað að/fyrir féþúfu

Fingur
Að brenna á sér fingurna/puttana
Að fetta fingur út í eitthvað
Að græða á tá og fingri
Að leika við hvern sinn fingur
Að lyfta ekki (litla)fingri

Fiskur
Eitthvað er ekki upp á marga fiska
Eitthvað er hvorki fugl né fiskur
Að vera eins og fiskur/þorskur á þurru landi
Þar/hér liggur fiskur undir steini

Fjöll
Eitthvað gengur fjöllunum hærra
Ef Múhameð vill ekki fara til fjallsins verður fjallið að koma til Múhameðs
Að koma af fjöllum

Fjara
Eitthað rekur/ber (upp) á fjörur
Að fara á fjörurnar við einhvern
Að finna einhvern í fjöru
Að hafa marga fjöruna sopið
Að verða einhverjum fiskur í fjöru

Fjöður
Að draga fjöður yfir eitthvað
Eitthvað ber feigðina í fjöðrum sér
Eitthvað er skrautfjöður í hatt einhvers
Að skreyta sig með stolnum fjöðrum
Að vera farinn að fella fjaðrirnar

Fótur
Að gefa einhverjum/einhverju undir fótinn
Að gera sér langan skó á lítinn fót
Að hafa fast land undir fótum
Að kippa fótunum undan einhverju
Að koma á fjórum fótum til einhvers
Að koma einhverju á fót
Að koma fótunum undir sig
Að koma niður á fæturna

Gamall
Að vera gamall í hettunni/roðinu

Garður
Eitthvað er svo í garð búið
Eitthvað er vel/illa úr garði gert
Eitthvað fer fyrir ofan garð og neðan
Eitthvað gengur í garð
Að gera garðinn frægan

Gata
Að eiga greiða götu (inn í eitthvað)
Að leggja stein í götu einhvers
Að setja einhvern út á götuna

Glerhús
Að kasta steinum úr glerhúsi

Glóð
Að blása í glæðurnar
Að hugsa sér gott til glóðarinnar
Að kasta einhverju á glæður
Að vera eins og á glóðum

Grafarbakki
Að vera kominn á grafarbakkann

Gras
Að ganga á eftir einhverjum með grasið í skónum
Að leggjast á gras
Að vaxa úr grasi
Að vera á næstu grösum

Gríma
Að sjá undir grímuna
Að kasta grímunni
Tvær grímur renna á einhvern

Grýla
Að gera sér grýlu út af einhverju
Að hafa/nota eitthvað fyrir/sem grýlu (á einhvern)

Gröf
Frá vöggu til grafar
Að grafa sína eigin gröf
Að snúa sér við í gröfinni
Út yfir gröf og dauða
Að vera með annan fótinn í gröfinni

Gullhamrar
Að slá einhverjum gullhamra

Gæs
Eitthvað er eins og að skvetta vatni á gæs
Að grípa gæsina (meðan hún gefst)

Hali
Að leika lausum hala
Að sletta úr hala

Haltur
Haltur leiðir blindan

Handarbak
Að naga sig í handarbökin
Að þekkja eitthvað eins og handarbakið á sér

Hanski
Eitthvað fellur eins og hanski að hönd
Að kasta hanskanum
Að lauma skeifu í hanskann
Að taka upp hanskann fyrir einhvern

Harður
Eitthvað kemur úr hörðustu átt
Að koma hart niður
Að láta hart mæta hörðu
Með harðri hendi
Að vera harður í horn/hönd að taka

Hattur
Að éta hatt sinn upp á eitthvað
Að fá skömm í hattinn
Að hengja hatt sinn á eitthvað
Að setja alla/allt undir sama/einn hatt

Haus
Að berja hausnum við steininn
Að hengja hausinn
Að leggja höfuðið/hausinn/heilann í bleyti

Húð
Að ganga sér til húðar
Að gleypa eitthvað með húð og hári

Höfuð
Að bera höfuð og herðar yfir einhvern
Að bera hönd fyrir höfuð sér
Að berja höfðinu við steininn
Að bíta höfuðið af skömminni

Járn
Eitthvað stendur í járnum
Að hafa mörg járn í eldinum
Að hamra járnið meðan heitt er
Járnin brenna í eldinum hjá einhverjum
Að vera á góðum járnum
Að vera gráir fyrir járnum

Jörð
Eitthvað er eins og helvíti á jörðu
Eitthvað er eins og himnaríki á jörðu
Að hafa báða fætur á jörðunni
Jörðin brennur undir fótum
Að koma einhverjum/sér niður á jörðina

Kaf
Eitthvað kemur upp úr kafinu
Í miðju kafi

Kaka
Eitthvað er einhverjum kaka við rass
Eitthvað er í einni köku
Að éta alla kökuna

Kapp
Einhverjum hleypur kapp í kinn
Að gera eitthvað meira af kappi en forsjá
Að leggja allt kapp á eitthvað

Kast
Eitthvað er undir kasti komið
Eitthvað kemur til kasta einhvers
Að eiga í kasti við einhvern
Þegar til kastanna kemur

Kápa
Að bera kápuna á báðum öxlum
Einhverjum verður ekki kápan úr því klæðinu

Kné
Að ganga fyrir hvers manns kné
Að koma einhverjum á kné
Að láta kné fylgja kviði

Krókur
Að bíta á krókinn
Að hafa alla króka frammi
Að mata krókinn
Að láta krók koma á móti bragði

Köttur
Eitthvað er varla/ekki upp í nös á ketti
Eitthvað fer/er komið í hund og kött
Að fara í kringum eitthvað eins og köttur í kringum heitan graut
Að kaupa köttinn í sekknum
Það er kominn köttur í ból bjarnar

Lamb
Að launa einhverjum lambið gráa
Að vera ekkert lamb að leika sér við

Land
Eitthvað/einhvern ber aftur að sama landi
Eitthvað fer lönd og leið
Eitthvað getur borið til beggja landa
Að eiga langt í land með eitthvað
Að hafa fast land undir fótum

Leggur
Ekki er meira af þeim legg að skafa
Að hreyfa/hræra hvorki legg né lið
Að koma einhverju á legg
Að komast á legg

Leikbrúða
Að vera leikbrúða einhvers

Leiksoppur
Að hafa einhvern að leiksoppi

Leki
Að setja undir lekann
Að sjá við lekanum

Lest
Að heltast úr lestinni
Að reka lestina
Að vera með lík í lestinni

Maðkur
Það er maðkur í mysunni

Maður
Ertu maður eða mús?
Að sýna sinn innri mann
Að vera/þykja maður með mönnum

Magi
Að ganga með eitthvað í maganum
Að ganga/vera með steinbarn í maganum
Að lifa eftir munni og maga

Matur
Að eiga/hafa ekki málungi matar
Að gera sér mat úr einhverju (litlu)
Það er matur í einhverju

Mál
Eitthvað er málum blandið
Eitthvað fer ekki/ekkert á milli mála
Að halla réttu máli
Að miðla málum

Málbein
Eitthvað losar um málbeinið

Mergur
Að brjóta/kryfja eitthvað til mergjar
Eitthvað er mergur málsins
Eitthvað er runnið einhverjum í merg og bein
Að sjúga merginn úr einhverjum

Messa
Einhverjum verður (eitthvað) á í messunni
Að lesa einhverjum messuna

Munnur
Eitthvað er mikið í munni
Eitthvað fer vel í munni
Að hafa munninn fyrir neðan nefið
Að lifa frá hendinni til munnsins

Mynd
Að bregða upp mynd af einhverju
Að koma mynd á eitthvað

Nagli
Eitthvað er síðasti naglinn í líkkistu einhvers
Að hitta naglann á höfuðið
Að reka síðasta naglann í líkkistu einhvers

Naut
Að vera/hamast eins og naut í flagi
Það eru illa rekin nautin

Nál
Að bíta úr nálinni
Eitthvað er nýtt af nálinni
Eitthvað er eins og að leita að nál í heystakk(i)
Að þræða nálina

Nef
Fyrir framan nefið á einhverjum
Að gefa einhverjum/einhverju langt nef
Að hafa bein í nefinu
Að hafa gott nef fyrir einhverju
Að ná ekki upp í nefið á sér

Oddur
Að brjóta odd af oflæti sínu
Að etja oddi við einhvern
Að leika á als/(alls) oddi
Með oddi og egg/eggju
Það skerst í odda með einhverjum/milli einhverra

Olnbogabarn
Að vera olnbogabarn

Ormur
Hvað dvelur orminn langa ?
Að liggja á einhverju eins og ormur á gulli

Pappír
Eitthvað er svo á pappírnum/pappírunum
Að hafa alla pappíra í lagi
Að vera lélegur/ómerkilegur pappír

Páfi
Að gjalda páfanum skatt(inn)
Að taka hraðskák við páfann
Að tefla við páfann
Að vera kaþólskari en páfinn

Peð
Eitthvað er eitrað peð
Að vera lítið peð í tafli /valdatafli einhverra

Pera
Að fá eitthvað á peruna
Að kveikja á perunni
Það kviknar á perunni hjá einhverjum

Pilla
Eitthvað er einhverjum beisk pilla
Að senda/gefa einhverjum pillu

Pils
Að hanga í pilsum einhvers/pilsunum á einhverjum
Eitthvað hleypir veðri í pilsin
Að vera laus í pilsi

Pilsfaldur
Að skríða undan pilsfaldi
Að skríða undir pilsfaldinn hjá einhverjum

Pissa
Að pissa (upp) í bagga einhvers
Að pissa í skóinn sinn
Að pissa/míga utan í einhvern
Að pissa upp í vindinn

Poki
Að binda fyrir pokann
Að fá pokann sinn
Að hafa (ó)hreint mjöl í pokanum
Að láta í minni pokann (fyrir einhverjum)

Rass
Eitthvað fellur eins og flís við rass
Eitthvað verður minna og mjórra í rassinn
Að eiga ekki bót fyrir rassinn á sér
Einhverjum er eitthvað rétt/mátulega í rass rekið
Að fara/renna á rassinn með eitthvað
Að fara í rass og rófu

Refur
Að skjóta einhverjum ref fyrir rass

Reip
Að eiga við ramman reip að draga

Reykur
Eitthvað er aðeins reykurinn af réttunum
Að hafa reyk af einhverju
Að hafa/sjá hvorki veður né reyk af einhverju/einhverjum

Rif
Eitthvað er runnið undan rifjum
Einhverjum rennur eitthvað til rifja
Að hafa ráð undir rifi hverju

Roð
Að draga einhvern á einhverju eins og hund á roði
Eitthvað er rýrt/(þunnt) í roðinu
Eitthvað er eins og bögglað roð fyrir brjósti
Að hafa ekki roð við einhverjum

Rós
Að baða (ekki) í rósum
Eitthvað er enginn dans á rósum
Eitthvað er rós í hnappagat einhvers
Að segja eitthvað undir rós

Rúm
Einhverjum liggur eitthvað í litlu/léttu rúmi
Rúm einhvers er vandfyllt
Að ryðja sér til rúms

Ryk
Að dusta rykið af einhverju
Að slá/þyrla ryki í augu einhvers

Salt
Eitthvað liggur í salti
Eitthvað vegur salt
Að eiga ekki/naumast fyrir salti(nu) í grautinn
Að strá/dreifa salti í sárin

Sandur
Að bölva einhverjum í sand og ösku
Eitthvað er byggt á sandi
Eitthvað er skrifað í sandinn
Eitthvað rennur út í sandinn

Sauðahjörð
Að vera eins og úlfur í sauðahjörð

Sauður
Að skilja/greina sauðina frá höfrunum

Týndi sauðurinn
Að vera eins og villuráfandi sauður

Sár
Að eiga um sárt að binda
Einhvern tekur sárt
Að sitja eftir með sárt enni(ð)

Segl
Að haga/aka seglum eftir vindi/(veðri)
Að draga saman seglin
Eitthvað fær (mikinn/lítinn) byr/(vind) í seglin

Silfur
Að elda grátt silfur (við einhvern)
Að líta öðrum augum silfrið
Að fá eitthvað á silfurbakka/(silfurfati)


Sjór
Allt er í grænum sjó
Að hafa aldrei migið í saltan sjó
Að láta einhvern sigla sinn sjó
Að renna blint í sjóinn

Skjöldur
Að hafa hreinan skjöld
Að koma einhverjum í opna skjöldu
Að leika tveimur skjöldum

Skott
Að draga (á eftir sér) skottið
Að elta/eltast við skottið á sjálfum sér
Að leggja niður skottið
Að vera með skottið á milli lappanna

Skratti
Að koma eins og skrattinn úr sauðarleggnum
Eins og skrattinn sjálfur
Að mála skrattann á vegginn

Smjör
Áfram með smjörið
Að gera sig (allan) að smjöri
Að verða eins og bráðið smjör (í sólskini)
Að verða að smjöri
Það drýpur smjör af hverju strái

Snúður
Að fá/hafa eitthvað fyrir sinn snúð
Að setja upp snúð

Steinn
Að berja höfðinu við steininn
Að bíta í steininn
Ekki stendur steinn yfir steini
Að kasta steinum úr glerhúsi
Að leggja stein í götu einhvers

Stjörnur
Eitthvað stendur í stjörnunum
Með stjörnur í augum
Stjarna einhvers hækkar/rís

Stormur
Að hafa storminn í fangið
Lognið á undan storminum
Stormur stendur um einhvern/eitthvað

Stóll
Að setja einhverjum stólinn fyrir dyrnar
Að steypa einhverjum af stóli

Svell
Einhverjum verður halt á (því) svellinu
Að vera (ekki) sterkur á svellinu
Að vera veikur á svellinu (í einhverju)

Taugar
Eitthvað fer í (fínu) taugarnar á einhverjum
Eitthvað reynir á taugarnar
Að hafa sterkar taugar

Taumur
Að draga taum einhvers
Að ganga í tauma
Að gefa einhverjum/einhverju lausan tauminn
Að halda fast í tauma(na)


Að græða á tá og fingri
Að komast vel í tána
Að setja upp tærnar
Að troða einhverjum um tær

Tevatn
Að fá til tevatnsins
Að láta einhvern finna til tevatnsins

Tjald
Eitthvað gerist á bak við tjöldin
Að gera eitthvað fyrir opnum tjöldum
Tjaldið fellur/er fallið

Tröll
Að glápa á eitthvað eins og tröll í heiðríkju
Að vera tryggur eins og tröll
Að vera týndur og tröllum gefin

Tunga
Eitthvað leikur (ekki) á tveimur tungum
Einhverjum stendur tunga í tönn (að gera eitthvað)
Einhverjum vefst tunga um tönn
Einhverjum verður fótaskortur á tungunni

Tönn
Allt sem tönn á festir
Auga fyrir auga, tönn fyrir tönn
Að draga úr einhverjum/einhverju tennurnar
Grátur og gnístran tanna

Uppreisn
Að fá uppreisn æru

Uppsigaður
Einhverjum er uppsigað við einhvern

Utan
Að kunna eitthvað utan að
Að sjá einhvern að utan en ekki innan
Að vera/lenda utangarðs

Úlfaldi
Eitthvað tekur kryppuna úr úlfaldanum
Að gera úlfalda úr mýflugu

Úlfur
Að hrópa úlfur, úlfur
að vera eins og úlfur í/(undir) sauðargæru

Vað
Að hafa vaðið fyrir neðan sig
Að ríða á vaðið (með eitthvað)
Að skipta um hest á miðju vaði

Vaka
Að halda vöku sinni
Að láta eitthvað ekki halda fyrir sér vöku

Vald
Eins og sá sem valdið hefur
Einhverjum er eitthvað í sjálfs vald sett
Upp úr öllu valdi

Valdastóll
Að komast á valdastól
Að sitja á valdastóli

Vangi
Að bjóða hinn vangann
Að velta vöngum yfir
Að vera þunnur á vangann

Varaskeifa
Að hafa einhvern fyrir/(sem) varaskeifu

Vaskur
Eitthvað fer í vaskinn

Vatn
Að ausa einhvern vatni
Að drepa/dýfa ekki hendinni í kalt vatn
Eitthvað er eins og (að) skvetta/stökkva vatni á gæs
Eitthvað svífur yfir vötnum

Vegur
Eitthvað má til sanns vegar færa
Einhverjum eru allir vegir færir
Að fara villu vega/vegar
Að koma í veg fyrir eitthvað

Veiði
Eitthvað er sýnd veiði en ekki gefin
Nú ber vel í veiði

Vindur
Að halda hvorki veðri né vindi
Að láta eitthvað sem vind um eyrun þjóta
Að vera eins og strá í vindi

Yfirborð
Eitthvað kemur upp á yfirborðið
Undir yfirborðinu

Yfirhönd
Að hafa/fá yfirhöndina
Að ná yfirhöndinni

Þing
Það er þröng/(þröngt) á þingi
Að vera í þingum við konu

Þjófur
Eins og þjófur á nóttu

Þolrif
Að reyna á þolrif einhvers

Þraut
Að berjast til þrautar
Eitthvað er þrautin þyngri

Þráður
Eitthvað er rauði þráðurinn í einhverju
Eitthvað hangir á bláþræði
Eitthvað leikur á þræði

Æð
Að fá /skynja eitthvað beint í æð
Að keppast við í und og æð
Að vera ekki dauður úr öllum æðum

Æði
Eitthvað er óðs manns æði

Ægishjálmur
Að bera ægishjálm yfir einhvern

Öldudalur
Að vera í öldudal

Önd
Að gefa upp öndina
Að standa á öndinni
Að varpa öndinni léttar
Að vera með öndina í hálsinum

Öngull
Að bera öngulinn í rassinum
Að setja einhvern í öngulinn

Öxl
Einhverjum eru báðar hendur við axlir fastar
Að horfa/líta um öxl
Að reisa sér hurðarás um öxl
Að standa á öxlum einhvers
Að yppta öxlum

Orðtök/orðatiltæki þessi eru fengin úrbókinni Íslensk orðatiltæki MERGUR MÁLSINS uppruni, saga og notkun.